He Tipua, He Taniwha
Te Waipounamu
I tīmataria te whakaeke a Ngāti Toa i Te Waipounamu i te tau 1827. Ko te take tuatahi, he kanga nā Te Ruaoneone, he rangatira nō Rangitāne: "Ki te tae mai a Te Rauparaha ki konei me patu tōna ūpoko ki te tukituki patu aruhe." Ka rongo a Te Rauparaha ka whakarewaina te taua nui a Ngāti Toa, ka whakawhiti i te Moana o Raukawa. Ka ū ki Te Tauihu o Te Ika a Māui, haere tonu ki uta ki te tuawhenua, ki Wairau. Ka patua te ūpoko o Te Ruaoneone e Te Rauparaha ki te tukituki patu aruhe, ka mate. E whā ngā pā i horo i taua wā, ā, he tokomaha ngā tāngata i whakahokia ki Kāpiti hei pononga mā Ngāti Toa.
Mana nui atu a Te Rauparaha i runga i tāna toa ki te whawhai me tāna kaha hoki ki te raupatu whenua. Tutuki pai te kupu a Waka Neke, a Patuone i te heke Amiowhenua, ka noho rangatira a Ngāti Toa i runga i te whenua.
E kīia ana ka puremutia te wahine a Te Rangihaeata e Kekerengu, he āriki nō Ngāti Ira, ka rere ki ōna whanaunga i Kaikōura, ki a Kāti Kurī. Ka mea atu a Kekerengu he mea whai ia e Te Rauparaha ki te patu. Ka mea atu te rangatira, a Rerewaka, "Ki te tae mai a Te Rauparaha ki konei ka haea tōna puku ki te niho mangō." Ka rongo mai a Te Rauparaha, ka rewa anō tana taua ki te rapu utu i a Rerewaka. Te taenga atu o Te Rauparaha me Ngāti Toa ki Kaikōura ka tōia ngā waka ki uta. I te kitenga mai o Kekerengu mōhio tonu ko Te Rauparaha kīhai i whāki atu ki a Kāti Kurī. Ka mate a Kaikōura i konei, me ngā rangatira me Panewhai rāua ko Te Paewhiti. He korenga nō Te Kekerengu i whakaatu he whakaariki kua tū mai, ka patua ia me ōna iwi e Kāti Kurī hei utu mō Panewhai rāua ko Te Paewhiti. Ko te mea i ora ko Te Mihaoterangi, tamaiti a Te Kekerengu, i āta tohungia e Te Rangihaeata.
Na, ka kī mai a Te Pēhi ki a Te Rauparaha me haere tonu ki Kaiapohia kia kite i a Tamaiharanui, he tino rangatira nō Ngāi Tahu. Ka whakaae a Te Rauparaha. Engari kīhai rāua i mahara ki ngā mea i mate, arā, ngā rangatira o Kaikōura i patua ai e Ngāti Toa.
Ka haere tonu a Ngāti Toa ki Kaiapohia. Na, he tangata tino tūpato a Te Rauparaha, kore rawa ia i tomo ki te pā o Tamaiharanui. Ka kī anō a Te Rauparaha ki a Te Pēhi mā kia kaua e haere ki roto i te pā. Kāore a Te Pēhi mā i whakarongo, ka haere tonu rātou ko Te Pokaitara, ko Te Aratangata me ā rātou tāngata ki roto i te pā kia whiwhi pounamu ai. Kei roto a Hakitara o Ngā Puhi, i te kitenga mai i a Te Rauparaha me āna tangata ka hoki ōna mahara ki te patunga o Te Waero rāua ko Te Paeoterangi, he rangatira anō nō Ngā Puhi. Nā Te Rauparaha taua tokorua nei i patu. Ka mea mai a Hakitara ki a Ngāi Tahu ko ngā tino rangatira o Ngāti Toa ēnei, me patu! Patua a Te Pēhi mā.
Ka pōuri te ngākau o Te Rauparaha i te matenga o ana hoa rangatira. Ka mau tonu te whakaaro me takitaki ngā mate nei. Ko te marangatanga o te hokowhitu a Ngāti Toa! E toru ngā ra i whawhai ai engari kīhai i horo te pā.
Ka hoki atu a Ngāti Toa ki Kāpiti me te mōhio kīhai te mate o Te Pēhi i ea. Ka whakaaro a Te Rauparaha me pēwhea kē rā?
He muka te utu ki a Kapene Tuari mō tāna āwhina i a Ngāti Toa. I utaina tōna kaipuke kia kī tonu. Ka rongo te Kāwanatanga o Ingarangi i te mahi whakarihariha a Kāpene Tuari ka whakatakariri. Ka tahuri rātou ki te āta tirotiro i ana mahi kino i roto i te Kōti Pākehā i Ahitireiria, engari kāhore i whakatū whakapae ki a ia.I te tau 1830 ka tau mai te kaipuke 'Elizabeth' o Kāpene Tuari (Captain John Stewart) ki Kāpiti ki te hoko muka. Ka whakaaro a Te Rauparaha mā te kaipuke nei pea ka ea te mate o Te Pēhi. Ka tono atu ki a Kāpene Tuari kia āwhinatia tāna take. Ka hunaia a Te Rauparaha, a Te Hiko me tā rāua hokowhitu ki roto i te kaipuke, ka whakatika ki Akaroa. Ka tonoa mai a Tamaiharanui ki te hokohoko taputapu. Nō te hekenga kia kite i te Kāpene ka puta a Te Rauparaha me Te Hiko, tama a Te Pēhi, ka mauherengia a Tamaiharanui me tōna ake whānau. Nō te pō ka haere te hokowhitu a Ngāti Toa ki uta ki te patupatu i a Ngāi Tahu. E rua ngā pā i horo, ko Wainui, ko Ōnawe. E kīia ana he nui noa atu ngā tangata i patua rawatia i taua wā. Kāore kau i whakaorangia he tangata i tūpono atu ki a rātou. I utaina ngā mea mate ki runga i te kaipuke ka kawea ki Kāpiti whakaoti ai. Nō te hokinga ki Kāpiti ka tāronatia e Tamaiharanui me tana wahine ta rāua tamāhine kia kore ai e whakamōkaitia. Ka tukuna a Tamaiharanui me tana wahine ki ngā pouaru a Te Pēhi, ka tūkinotia kia mate rawa.
Haowhenua
I tīmata te heke mai a Te Āti Awa me ngā iwi o Taranaki whānui i te tau 1830. Ko Te Heke Niho Puta tērā. Ko ngā iwi o taua heke ko Ngāti Mutunga me ōna hapū karangaranga, neke atu i te rima rau te tokomaha. Nō to rātou taenga ki te pā o Ngā Rauru i Waitōtara ka pōwhiritia. Te pōnga, ka patua a Ngāti Mutunga. Ko te nuinga i rere, ka haere, ā, tae noa ki Waikanae. Ko Pōmare Ngātata, ko Te Poki, ko Patukawenga, ko Te Pakaiahi ngā tino kaiārahi. Nā Te Rauparaha rātou ko Te Rangihīroa, ko Te Hiko, ko Tūngia i ārahi te iwi nei ki Pōneke, ki te whenua i tohungia mō rātou.
Ko te heke tuarua nā Ngāti Tama ki a Te Puoho rāua ko Te Rangitakaroro. Ko te heke tuatoru nā Te Āti Awa katoa ki a Te Reretawhangawhanga, ki a Te Manutoheroa (Toheroa), ki a Te Tupe o Tū, ki a Takaratai. E ono rau te kaha o tērā heke. Ko ngā whenua i tukuna ki aua iwi ko Waikanae, ko Waimea, ko Te Uruhi, ko Whareroa.
Kātahi anō a Ngāti Raukawa ka tatū mai ki te whenua nei, ka tupu ake te raruraru i waenga i a rātou, i whānakohia ngā kai o ā rātou māra. Ko Haowhenua te pakanga. E ai ki ngā kōrero ko te pakanga tino nui tēnei o tērā rau tau. Ka piri tētehi wāhanga o Ngāti Toa ki a Te Rangihīroa rāua ko Te Hiko ki te āwhina i a Te Āti Awa; ko Te Rauparaha i piri kē atu ki ōna whanaunga o Ngāti Raukawa. Ka tukuna ana karere ki a Te Wherowhero, ki a Te Heuheu kia haere mai ki te āwhina i a ia i te pakanga Haowhenua a Te Āti Awa. Koia nei te take i uru mai ai ērā rangatira ki te whawhai nei.Ko Te Heke Whirinui te heke tuawhā. Ko te haerenga mai tēnei o Ngāti Raukawa i runga i te tono a Waitohi, tuahine o Te Rauparaha. Ko Te Whatanui, ko Te Ahukaramu, ko Taratoa ngā rangatira. Ko ngā whenua i rāhuitia e Te Rauparaha mō rātou ko Horowhenua, ko Manawatū, ko Rangitīkei.
He maha anō ngā tāngata i hinga i taua pakanga. Ko ngā rangatira i mate ko Te Papaka, teina o Mananui Te Heuheu rāua ko Iwikau o Ngāti Tūwharetoa; ko Te Tupe o Tū, ko Te Hau te Horo, ko Turaukawa; nō Te Āti Awa tetokotoru nei. Ko Tūraukawa tētehi o ngā tohunga rongonui o te Ao Māori i taua wā. E kīia ana kei roto i ana waiata te tino mātauranga o te Ao Māori. Ka tae ki te wā i whiriwhiria ai te rongomau, ka haere a Nini, he rangatira nui nō Ngāti Tipa, ki te pā o Te Āti Awa ki te hohou i te rongo. Kātahi ka whatia e Mananui Te Heuheu tana taiaha ki tana turi, ka mea atu, "Hei konei, e Te Āti Awa! E kore au e hoki mai. Ki te tae mai he iwi hei patu i a koe, kamate!"
Ko te kōrero tino pouri atu a Te Rauparaha i te tautokotanga a ōna whanaunga o Ngāti Toa i a Te Āti Awa i te pakanga. Nō reira ka hoki a Te Rauparaha rāua ko Te Heuheu ki Taupōnui-a-Tia. I Ōhau ka rokohanga atu e ana irāmutu me te tira o Ngāti Toa, e whai ana ki te whakawherewhere i a Te Rauparaha kia hoki mai ki tōna iwi ake, ki a Ngāti Toa.