Te Kete Ipurangi Navigation:

Te Kete Ipurangi
Communities
Schools

Te Kete Ipurangi user options:


Home navigation

View in: Māori | English

Te Rauparaha: Hei tautoko i te kaiako

Te Rauparaha

Ko te matua o Te Rauparaha ko Werawera o Ngāti Kimihia, he hapū anō nō Ngāti Toa Rangatira. Ko tōna whaea ko Parekohatu nō Ngāti Huia, he hapū nō Ngāti Raukawa.

E ai ki ngā kōrero a Tamihana he tangata ataahua a Werawera. "Nō tōna kaumātuatanga ka nui haere tōna ingoa i runga i ana mahi atawhai me tōna toa, i tōna mōhio anō ki te whakahaere tikanga mō tōna iwi mō Ngāti Toa."

Ko te wahine matua a Werawera ko Waitaoro, nō Ngāti Te Maunu o Ngāti Toa. Ā rāua, ko Nohorua tō mua, ka rere i muri ko Hinekoto, ko Te Aratangata.

Whakapapa

Anei te whakapapa o Ngāti Te Maunu, o Waitaoro (PDF, 61 KB)

Koia nei te take i kore ai a Korauaputa i tino pirangi kia tukua noatia tana tamāhine ki a Werawera. Ko tana whakautu "Waiho taku kōtiro i konei hei kawe wai māku." Ko tā Werawera "Tērā pea mā te kōtiro kawe wai ka puta he taniwha." Katahi a Korouaputa ka whakaae ki a Parekohatu hei wahine māna. Ka puta ko Te Rangikatukua, ko Waitohi, ko Te Kiripaeahi, ko Te Mahurenga, ko Te Rauparaha te pōtiki, i karangatia ai ko Māui Pōtiki.

Whakapapa

Anei te whakapapa o Ngāti Kimihia, o Werawera (PDF, 57 KB)

Hei ngā tuhituhi a Tamihana he tamaiti pai a Te Rauparaha i tana itinga, kāore i tangitangi, he tamaiti whakarongo ki ōna matua i ngā wā katoa.

I whānau a Te Rauparaha i Te Taharoa, he kainga anō nō Ngāti Toa ki te taha tonga o Kāwhia. Nā Tamihana te kōrero "Ko te tikanga o tēnei ingoa o Te Rauparaha he rau pōhue i whakarikarikatia hei rau tao mō te umu i taona ai a Te Rangikataua e Waikato." He karanga matua a Te Rangikataua ki a Te Rauparaha, i patua i te pakanga o Hingakaka. E kīia ana i whānau a Te Rauparaha i te wā o Hingakaka, te pakanga tino nui a Te Tini o Tainui (ngā uri o Tainui ki Kāwhia) me te Mana o Tainui (ngā uri o Tainui ki uta). Ko te aranga tēnei o ngā rangatira o Waikato, o Te Rauangaanga me ōna hapū karangaranga, ki te whawhai ki a Pikauterangi me Ngāti Toa katoa. Ka parekuratia a Ngāti Toa me tō rātou tino rangatira, me Pikauterangi, i konei.

He Tipua He Taniwha

Mai i tana tamarikitanga ka whakaakongia a Te Rauparaha ki ngā mahi a te rangatira, ki te mau rākau, ki te whaikōrero, ki te kawa me ngā tikanga, me ērā mahi katoa. Nō tana taiohinga ka kitea te koi o tōna hinengaro me tōna kakama, a, he tamaiti manaaki a Te Rauparaha.

Ahakoa he tangata potopoto noa, he tangata māia, pakari tōna tinana. E ono ngā matimati o tōna waewae mauī.

I tērā wā uru ai ngā taitama rangatira, pēnei i a Te Rauparaha mā, ki te whare wānanga o Ngāti Toa ki te ako i ngā kōrero nehe, i ngā pakiwaitara, i ngā whakapapa, me ngā taonga tuku iho. He tangata matatau, he whetū marama ia.

Anei tētehi tuhinga kōrero i tāia i tērā rau tau. Nā Rakera pea, he kuia nō Ngāti Toa.

Ko te wahine tuatahi a Te Rauparaha ko Marore, nō Ngāti Te Rā, he hapū anō nō Ngāti Toa. Na, i tētehi rā ka huihui mai a Ngāti Toa ki te hākari, ka tohatohaina ngā kai, engari he iti noa iho mā Marore. He whakaiti tēnei i a Marore. Ka pouri a Te Rauparaha ka tohe māna e whai he kiko hei kīnaki mā Marore. Ka arahina tana taua ki uta ki te rapu i te kīnaki nei. I tō rātou taenga ki tētehi pā o Waikato ka wehewehe rātou. Ka tomo ngētehi ki roto i te pā, ka whakatakoto ngohi a Te Rauparaha mā ki waho ki waenga i te pā harakeke. Ka patupatua ngā torotoro a Ngāti Toa, ka taki rere ki waho, ka whāia e Waikato. Oho tonu ake a Te Rauparaha mā ka patupatua a Waikato, ka mauheretia a Te Hunga me ngētehi atu ka kawea ki Kāwhia patu ai. He rite tonu te ngāki a Te Rauparaha i ngā mate o Ngāti Toa.

He wā anō i noho ai a Te Rauparaha ki Maungatautari, ki te iwi o tōna whaea, hei kaihari i ngā rākau a Hape-ki-tua-rangi, te rangatira o Ngāti Raukawa. Ka whakamatemate a Hape, ka hui mai te iwi. Ka pā atu te reo o Hape ki tōna iwi:

"I a au e ora ana he iwi te iwi, he rangatira tō koutou; e manaakitia mai ana koutou e ngā iwi o Rotorua; ināianei kua mate au he mōkaikai koutou hei utu mō aku hahautanga ki ngā tuawhenua. Ko tēnei, e aku rangatira, māku e ui atu ki a koutou ki tā koutou e pai ai hei rangatira whakakapi i muri i toku tūnga."

E toru rawa ngā pātaitanga a Hape. Nā Te Rauparaha anake i whakautu:

"Whakarongo mai e te whakaminenga nei, e koe e te tūpāpaku! Ko ahau tonu, ko Te Rauparaha, te rangatira i muri i a koe hei whakakapi i tou tūnga."

Kaore kau tētehi atu tangata i hamumu ake. Ka kīi ake a Hape:

"E Te Rauparaha, e rite rānei koe ki tōku toa, ki tōku mana, ki ngā wāhi katoa o ngā iwi?"

Ka mea atu a Te Rauparaha:

"Whakarongo mai! Ka haerea e au ōu haerenga katoa i rangatira ai koe ki runga i ngā iwi katoa. Otirā, e iti koe i ahau. Whakarongo mai, ka iti tōu toa i tōku, me āu whawhaitanga, me te haerenga o tōku ingoa ki te ao katoa, puta noa ki runga, puta noa ki raro; ko ngā wāhi i ngaro i te haerenga o tōu rangatiratanga, mā tōku e haere e kite. Ko ngā mahi i hapa i tōu toa, mā tōku e whakaoti, e whakatutuki."

Hei konei ka kitea te whakahīhī o Te Rauparaha. He mea kapo tonu i ngā āhuatanga katoa kia pai ai tōna tū hei rangatira mō te katoa.

Ka mate atu a Hape ka riro i a Te Rauparaha te rangatiratanga o Ngāti Raukawa, ka moea te pouaru, a Te Akau, hei wahine māna. He wahine rangatira ia nō Te Arawa. Tā rāua ko Ka-Tu-Te Rangikatukua (Katu), ko Tamihana Te Rauparaha tētehi o ōna ingoa.

Nō muri mai i te matenga o Hape ka torotoro haere a Te Rauparaha rāua ko Te Whatanui, rangatira nui o Ngāti Raukawa, i ngā iwi, i ngā rangatira o runga, o raro.

I tērā wa anō ka oho ake a Te Rauparaha ki te ngāki i ngā mate o ngā tamariki a tōna tuahine a Waitohi. Ka tukuna tana karere whakatūpato i a Ngāti Pou. Ka titoa a Te Rangi Topeora tana kaioraora e whakaingoa ana i ngā rangatira o Ngāti Pou i taki patua ai e Ngāti Toa.

Ka Mate, Ka Mate

He haerenga anō tā Te Rauparaha ki Taupō kia kite i a Ngāti Tūwharetoa. I tana taenga atu ki Te Rangatira, he wāhi whakateraki o Taupō Moana, ka tūtaki ki a Te Rore, he rangatira nō reira. Ka mea mai e kore e warewaretia ngā mahi kōhuru a Te Rauparaha mā i a Ngāti Te Aho. Ka hoe rāua ki Te Rapa, kia tūtaki ki a Te Heuheu. Te kupu whakatūpato a Te Heuheu haere ki Rotoaira, ki a Te Wharerangi, i tōna pā i Motuōpuhi.

Na, ka rongo a Ngāti Te Aho kua tae atu a Te Rauparaha ki reira ka whāia. I te taenga o Te Rauparaha ki Motuōpuhi ka hunaia ki te rua kumara. Ka taupokina te rua, ka whakanohoia e Te Wharerangi tana wahine, a Te Rangikoea, ki runga. Nā te mahi maminga nei ka hewa a Ngāti Te Aho.

Ka tau mai a Tauteka me Ngāti Te Aho ki Motuōpuhi ka ui atu ki a Te Wharerangi kei whea a Te Rauparaha? Ka whakameme a Te Rauparaha, "Ka mate ka mate." Ka whakautua e Te Wharerangi kāhore ia i te mohio, ka whakameme anō a Te Rauparaha, "Ka ora, ka ora." Haere tonu a Tauteka me āna toa. Nō te putanga mai o Te Rauparaha i te rua kumara, ka hakaina tana haka," Ka mate, ka mate."

Kīkiki kākaka me Ka Mate, Ka Mate

Kīkiki kākaka kau ana kei waniwania taku tara

Kei tara wāhia, kei te rua i te kerokero

He pounga rāhui te uira ka rarapa

Ketekete kau ana to peru kei riri mau au e koro e

Hī! Hā!

Ka wehi au ka matakana

Ko wai te tangata kia rere ure tirohanga ngā rua rerarera

Ngā rua kurī kaka nui i raro āhaha! A!

A, ka mate, ka mate

Ka ora, ka ora

Ka mate, ka mate

Ka ora, ka ora

Tēnei te tangata pūhuruhuru

Nāna nei i tiki mai whakawhiti te rā!

A hūpane a hūpane

A hūpane kaupane

Whiti te rā!

Return to top



Footer: